ΔΟΚΙΜΕΣ ΝΑΡΚΗΣ ΤΟΥ ΑΛΓΟΥΣ ΕΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΩ

 

«Κάθομαι και ρεμβάζω.     Επιθυμίες κι αισθήσεις

εκόμισα εις την Τέχνην_     κάτι μισοειδωμένα,

πρόσωπα ή γραμμές·     ερώτων ατελών

κάτι αβέβαιες μνήμες.     Ας αφεθώ σ’ αυτήν.

Ξέρει να σχηματίσει     Μορφήν της Καλλονής·

σχεδόν ανεπαισθήτως     τον βίον συμπληρούσα,

συνδυάζουσα εντυπώσεις,     συνδυάζουσα τες μέρες»

[ΕΚΟΜΙΣΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ]

 

Αυτή είναι κατά κάποιον τρόπο η απάντηση του Καβάφη στη… ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ, ΠΟΙΗΤΟΥ ΕΝ ΚΟΜΜΑΓΗΝΗ 595 μ.Χ.

Εκεί, στη «Μελαγχολία…», με το προσωπείο του Φανταστικού Ποιητή από το κρατίδιο της Κομμαγηνής, προστρέχει στην Τέχνη της Ποίησης και επικαλείται τα Φάρμακά της,

τη Φαντασία και το Λόγο.

Εμφανίζεται όμως ιδιαίτερα επιφυλακτικός σχετικά με το προσδοκώμενο αποτέλεσμα:

Ξέρει καλά ότι τα φάρμακα αυτά

«κάμνουνε - για λίγο - να μη νοιώθεται η πληγή»

 

Ίσως γιατί…

 

«Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου

είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.

Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.

Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάπως ξέρεις από φάρμακα·

νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.

 

Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.-

Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάμνουνε –για λίγο – να μη νοιώθεται η πληγή».

[ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΕΝ ΚΟΜΜΑΓΗΝΗ 595 μ.Χ ]

 

Ωστόσο, στο ΕΚΟΜΙΣΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ, παρουσιάζεται σχεδόν βέβαιος για τις ιαματικές / λυτρωτικές δυνατότητες της Τέχνης.

Φαίνεται να πιστεύει ακράδαντα στη μαγική δύναμη της Ποίησης, που, συνδυάζοντας εντυπώσεις από ανολοκλήρωτους έρωτες και μισοξεχασμένες εμπειρίες, δίνει τελικά μια αίσθηση ολοκλήρωσης και συνέχειας στη ζωή.

Κι αυτό είναι τόσο σημαντικό που η τελική απόφαση δεν μπορεί να είναι άλλη απ’ αυτή που υπαγορεύει ο στίχος

 

«Ας αφεθώ σ’ αυτήν!.. Ξέρει να σχηματίσει Μορφήν της Καλλονής…».

 

Ένα δίστιχο  που σφραγίζει με τρόπο μοναδικό την  αξία της Αισθητικής στη ζωή του ανήσυχου πνεύματος του ανθρώπου.

Έχουμε, δηλαδή  ένα ποίημα για την Ποίηση, την Τέχνη που ο Καβάφης θεωρούσε ως το σημαντικότερο στήριγμα κι επίτευγμα στη ζωή του.

Μ’ αυτήν καταθέτει τις εμπειρίες, τις επιθυμίες αλλά και τους ηδονικούς οραματισμούς του.

Και η κατάθεση αυτή ψυχής είναι παρηγοριά για το πέρασμα του χρόνου και ένας ιδανικός τρόπος για να διασώσει από τη λήθη τις εικόνες ομορφιάς που συνέλεξε ανά τα χρόνια.

Γι’ αυτό…

«Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως…», γράφει και στη Μελαγχολία…

 

Στο βαθμό μάλιστα που είναι αξεπέραστος ο πόνος που προκαλούν στην ανθρώπινη ψυχή τα γηρατειά και η αέναη προσπάθεια ανίχνευσης διεξόδου από το άλγος του πεπερασμένου της ανθρώπινης ζωής, η αφοσίωση στην ποιητική δημιουργία είναι η μόνη άμυνα.

Δεν είναι ο φόβος του θανάτου, αλλά η παρακμή του σώματος που οδηγεί τον Ιάσωνα να αναζητά στα φάρμακα της Τέχνης μια κάποια παρηγοριά, ένα βοτάνι που θα αποπειραθεί να ναρκώσει την οδύνη της σωματικής φθοράς, με τη μετάθεση της προσοχής σε μιαν άλλη πραγματικότητα, στην ποιητική δημιουργία….

Κάποιοι μελετητές του ποιήματος επισημαίνουν ότι εδώ  η λέξη Τέχνη με Τ κεφαλαίο ίσως παραπέμπει στην ερωτική τέχνη.

Με άλλα λόγια, ο ποιητής συντριμμένος από τη γήρανση του σώματος και την αναστολή των ερωτικών επιθυμιών καταφεύγει για παρηγοριά στις ερωτικές αναμνήσεις του παρελθόντος, που αποτελούν και τη δεξαμενή της ποίησής του.

Πιο πολύ όμως, το Τ κεφαλαίο παραπέμπει στην ανωτερότητα και τελειότητα της καλλιτεχνικής έκφρασης, που για τον Καβάφη και κάθε Ποιητή  δεν είναι απλώς διανοητικές επινοήσεις, απόμακρες, χωρίς υπόσταση.

 

Ανθολογούνται παρακάτω κι άλλα ποιήματα που είναι γραμμένα την ίδια χρονική περίοδο – 1920 – 1921 -  από την πρώτη πλήρη  έκδοση των Ποιημάτων του Καβάφη,  ΗΡΙΔΑΝΟΣ 1935  - ΤΙΤΛΟΙ και πρώτοι στίχοι:

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΑΡΧΩΝ, ΕΞΟΡΙΣΤΟΣ, ΣΤΙΧΟΥΡΩΝ, Οι ελαφροί ας με λέγουν ελαφρόν…

ΕΥΝΟΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΒΑΛΑ,   Α δεν συγχύζομαι που έσπασε μια ρόδα του αμαξιού…

Η ΑΡΧΗ ΤΩΝ,   Η εκπλήρωσις της έκνομης των ηδονής έγινεν…

Ο ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ,   Το θέμα, ο Χαρακτήρ του Δημαράτου…

ΤΕΧΝΟΥΡΓΟΣ ΚΡΑΤΗΡΩΝ,  Εις τον κρατήρα αυτόν  από αγνόν ασήμι…    και  (επιμύθιο)

 ΝΕΟΙ ΤΗΣ ΣΙΔΩΝΟΣ 400 μ.Χ.   Ο ηθοποιός που έφεραν για να τους διασκεδάσει…

   

 

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΑΡΧΩΝ, ΕΞΟΡΙΣΤΟΣ, ΣΤΙΧΟΥΡΓΩΝ 

(κι άλλα ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη γραμμένα το 1921)

Οι ελαφροί ας με λέγουν ελαφρόν.

Στα σοβαρά πράγματα ήμουν πάντοτε

επιμελέστατος.   Και θα επιμείνω,

ότι κανείς καλλίτερά μου δεν γνωρίζει

Πατέρας  ή  Γραφάς  ή  τους Κανόνας των Συνόδων.

Εις κάθε αμφιβολίαν του ο Βοτανειάτης,

εις κάθε δυσκολίαν στα εκκλησιαστικά,

εμένα συμβολεύονταν, εμένα πρώτον.

Αλλά εξόριστος εδώ   (να όψεται η κακεντρεχής

Ειρήνη Δούκαινα), και δεινώς ανιών,

ουδόλως άτοπον είναι να διασκεδάζω

εξάστιχα κι οκτάστιχα ποιών –

να διασκεδάζω με μυθολογήματα

Ερμού και Απόλλωνος και Διονύσου,

ή ηρώων της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου·

και να συνθέτω Ιάμβους ορθοτάτους,

όπως – θα μ’ επιτρέψετε να πω – οι λόγιοι

της Κωνσταντινουπόλεως δεν ξέρουν να συνθέσουν.

Αυτή η ορθότης, πιθανόν, είναι η αιτία της μορφής.

 

ΕΥΝΟΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΒΑΛΑ

Α δεν συγχύζομαι που έσπασε μια ρόδα

του αμαξιού, και που έχασα μια αστεία νίκη.

Με τα καλά κρασιά, και μες τα ωραία ρόδα

την νύχτα θα περάσω.   Η Αντιόχεια με ανήκει.

Είμαι ο νέος ο πιο δοξαστός.

Του Βάλα είμαι εγώ η αδυναμία, ο λατρευτός.

Αύριο, να δεις, θα πουν πως ο αγών δεν έγινε σωστός.

(Μα αν ήμουν ακαλαίσθητος κι αν μυστικά το είχα προστάξει-

θάβγαζαν πρώτο, οι κόλακες, και το κουτσό μου αμάξι).

 

Η ΑΡΧΗ ΤΩΝ

Η εκπλήρωσις της έκνομής των ηδονής

έγινεν.   Απ’ το στρώμα σηκωθήκαν,

και βιαστικά ντύνονται χωρίς να μιλούν.

Βγαίνουνε χωριστά, κρυφά απ’ το σπίτι· και καθώς

βαδίζουνε κάπως ανήσυχα στον δρόμο, μοιάζει

σαν να υποψιάζονται που κάτι επάνω των προδίδει

σε τι είδους κλίνην έπεσαν προ ολίγου.

 

Πλην του τεχνίτου πώς εκέρδισε η ζωή.

Αύριο, μεθαύριο  ή  μετά χρόνια θα γραφούν

οι στίχοι οι δυνατοί που εδώ ήταν η αρχή των

 

Ο ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ

Το θέμα, ο Χαρακτήρ του Δημαράτου,

που τον επρότεινε ο Πορφύριος, εν συνομιλία,

έτσι το εξέφρασεν ο νέος σοφιστής

(σκοπεύοντας, μετά, ρητορικώς να το αναπτύξει).

«Πρώτα του βασιλέως Δαρείου, κ’ έπειτα

του βασιλέως Ξέρξη ο αυλικός·

και τώρα με τον Ξέρξη και το στράτευμά του,

να επί τέλους θα δικαιωθεί ο Δημάρατος.

»Μεγάλη αδικία τον έγινε.

Ή τ α ν του Aρίστωνος ο υιός.   Aναίσχυντα

εδωροδόκησαν οι εχθροί του το μαντείον.

Και δεν τους έφθασε που τον εστέρησαν την βασιλεία,

αλλ’ όταν πια υπέκυψε, και το απεφάσισε

να ζήσει μ’ εγκαρτέρησιν ως ιδιώτης,

έπρεπ’ εμπρός και στον λαό να τον προσβάλουν,

έπρεπε δημοσία να τον ταπεινώσουν στην γιορτή.

»Όθεν τον Ξέρξη με πολύν ζήλον υπηρετεί.

Με τον μεγάλο Περσικό στρατό,

κι αυτός στην Σπάρτη θα ξαναγυρίσει·

και βασιλεύς σαν πριν, πώς θα τον διώξει

αμέσως, πώς θα τον εξευτελίσει

εκείνον τον ραδιούργον Λεωτυχίδη.

»Κ’ η μέρες του περνούν γεμάτες μέριμνα·

να δίδει συμβουλές στους Πέρσας, να τους εξηγεί

το πώς να κάμουν για να κατακτήσουν την Ελλάδα.

»Πολλές φροντίδες, πολλή σκέψις και για τούτο

είν’ έτσι ανιαρές του Δημαράτου η μέρες·

πολλές φροντίδες, πολλή σκέψις και για τούτο

καμιά στιγμή χαράς δεν έχει ο Δημάρατος·

γιατί χαρά δεν είν’ αυτό που αισθάνεται 

(δεν είναι· δεν το παραδέχεται·

πώς να το πει χαρά; εκορυφώθ’ η δυστυχία του)

όταν τα πράγματα τον δείχνουν φανερά

που οι Έλληνες θα βγούνε νικηταί.» 

 

ΣΧΟΛΙΟ: Ο Κωνσταντίνος Καβάφης προσεγγίζει με δεξιοτεχνία έναν από τους ιδιαίτερους γρίφους της ιστορίας∙ το αν ο Δημάρατος ήταν προδότης ή όχι; Ο ποιητής εύλογα δεν δίνει σαφή απάντηση, επιλέγει σκοπίμως να αφήσει ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά πόσο βαθύς γνώστης της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης υπήρξε. Εκείνο, άλλωστε, που τίθεται υπό έλεγχο δεν είναι επί της ουσίας οι προθέσεις του Δημάρατου, οι οποίες ούτως ή άλλως δεν μπορούν πια να αποσαφηνιστούν με ασφάλεια, αλλά η τάση των ανθρώπων να προχωρούν σε απόλυτες κρίσεις για τους συνανθρώπους τους, έχοντας ως μόνο δεδομένο μια πράξη ή μια κουβέντα. Οι άνθρωποι, έστω κι αν αναγνωρίζουν στον ίδιο τους τον εαυτό περιστάσεις κατά τις οποίες δεν έχουν μια σαφή θέση, μια συγκεκριμένη στάση, τείνουν εντούτοις να κρίνουν με απόλυτους όρους τους άλλους ανθρώπους.

 

ΤΕΧΝΟΥΡΓΟΣ ΚΡΑΤΗΡΩΝ

Εις τον κρατήρα αυτόν    από αγνόν ασήμι -

που για του Ηρακλείδη    έγινε την οικία,

ένθα καλαισθησία    πολλή επικρατεί –

ιδού άνθη κομψά,    και ρύακες και θύμοι,

κι έθεσα εν τω μέσω    έναν ωραίον νέον,

γυμνόν, ερωτικόν·    μες στο νερό την κνήμη

την μια του έχει ακόμη. –    Ικέτευσα, ω μνήμη,

να σ’ εύρω βοηθόν    αρίστην, γα να κάμω

του νέου που αγαπούσα τα   ο πρόσωπον ως ήταν.

Μεγάλη η δυσκολία    απέβη επειδή

ως δέκα πέντε χρόνια    πέρασαν απ’ τη μέρα

που έπεσε, στρατιώτης,    στης Μαγνησίας την ήτταν.

 

ΝΕΟΙ ΤΗΣ ΣΙΔΩΝΟΣ 400 μ.Χ.

Το ποίημα είναι γραμμένο το 1920. Η σκηνοθεσία μας μεταφέρει στο 400 μ.Χ. στην πλούσια Σιδώνα, εξελληνισμένη πόλη στα παράλια της Φοινίκης που έχει πια καταστεί ρωμαϊκή επαρχία. Πέντε εύποροι και καλλιεργημένοι νεαροί διασκεδάζουν σε ένα σπίτι. Έχουν φέρει κι έναν ηθοποιό που τους απαγγέλλει ποιήματα. Ανάμεσα σε άλλα ποιήματα ο ηθοποιός απαγγέλλει και το επίγραμμα που, κατά την παράδοση, έγραψε ο Αισχύλος για να χαραχτεί στον τάφο του:

Αισχύλον Ευφορίωνος Αθηναιον τόδε κεύθει

μνήμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλα.

αλκήν δ’ ευδόκιμον Μαραθώνιον άλσος άν είποι

και βαθυχαιτήεις Μηδος επιστάμενος.

Που σημαίνει: «Αυτό το μνήμα σκεπάζει τον Αισχύλο, το γιο του Ευφορίωνα, Αθηναίο που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα. για την ευδόκιμη ανδρεία του μπορεί να μιλήσει το άλσος του Μαραθώνα και ο Πέρσης με την πυκνή χαίτη, που τη γνώρισε καλά». Το επίγραμμα αυτό αποτελεί και το επίκεντρο του ποιήματος του Καβάφη.

 

Ο ηθοποιός που έφεραν για να τους διασκεδάσει

απήγγειλε και μερικά επιγράμματα εκλεκτά.

 

Η αίθουσα άνοιγε στον κήπο επάνω.

κι είχε μιαν ελαφρά ευωδία ανθέων

που ενώνονταν με τα μυρωδικά

των πέντε αρωματισμένων Σιδωνίων νέων.

 

Διαβάσθηκαν Μελέαγρος, και Κριναγόρας, και Ριανός.

Μα σαν απήγγειλεν ο ηθοποιός,

«Αισχύλον Ευφορίωνος Αθηναιον τόδε κεύθει»

(τονίζοντας ίσως υπέρ το δέον

το «αλκήν δ’ ευδόκιμον», το «Μαραθώνιον άλσος»)

πετάχθηκεν ευθύς ένα παιδί ζωηρό,

φανατικό για γράμματα, και φώναξε.

 

«Α δεν μ’ αρέσει το τετράστιχον αυτό.

Εκφράσεις τοιούτου είδους μοιάζουν κάπως σαν λιποψυχίες

Δώσε  - κηρύττω - στο έργον σου όλην την δύναμή σου

όλην την μέριμνα, και πάλι το έργο σου θυμήσου

μες στην δοκιμασίαν, ή όταν η ώρα σου πια γέρνει.

Έτσι από σένα περιμένω κι απαιτώ.

Κι όχι απ’ το νου σου ολότελα να βγάλεις

της τραγωδίας τον Λόγο τον λαμπρό -

τι Αγαμέμνονα, τι Προμηθέα θαυμαστό,

τι Ορέστου, τι Κασσάνδρας παρουσίες,

τι Επτά επί Θήβας - και για μνήμη σου να βάλεις

μ ό ν ο που μες στων στρατιωτών τε τάξεις, τον σωρό

πολέμησες και συ τον Δάτι και τον Αρταφέρνη».

 

ΣΕΝΤΕΦΙΑ  και  ΚΟΡΑΛΛΙΑ

(… κεχριμπάρια  και  έβενους  και  ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής…)

Χαρά και μύρο της ζωής μου   η μνήμη των ωρών που ηύρα και που κράτηξα την ηδονή ως την ήθελα.    Χαρά και μύρο της ζωή μου εμένα,   που αποστράφηκα την κάθε απόλαυσιν ερώτων της ρουτίνας…    Έτσι που, όταν ώρα μεσάνυχτα ακουστεί αόρατος θίασος να περνά   με μουσικές εξαίσιες και φωνές,   την τύχη σου που ενδίδει πια,   τα έργα σου που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου    που βγήκαν όλα πλάνες    μη ανοφέλητα θρηνήσεις.    Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, αποχαιρέτα την την Αλεξάνδρεια που χάνεις… [στίχοι από ΙΘΑΚΗ στον τίτλο ΗΔΟΝΗ  και  ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ λεπτομέρειες ανάπτυξης]

Παρασκευή, 15 Δεκεμβρίου 2023